محمد بن علی‌جواد اصفهانیابوجعفر محمدبن علی‌بن ابی‌منصور ملقب به جمال‌الدین، وزیر ایرانی تبار زنگیان در سده ششم می باشد. ۱ - ورود به دربار سلجوقیاناز تاریخ تولد او اطلاعی در دست نیست. پدر بزرگش، ابو منصور، در دوره سلطنت ملکشاه سلجوقی (۴۶۵ـ ۴۸۵) نگهدارنده سگهای شکاری بود. پدرش اهل اصفهان و حاجب شمس‌الملک‌بن نظام‌الملک، وزیر سلطان‌محمد سلجوقی (حک: ۴۹۸ـ۵۱۱)، بود. [۱]
فتح‌بن‌علی بنداری، تاریخ دوله آل سلجوق، ج۱، ص۱۹۳.
[۲]
نوراللّه کسائی، جمال‌الدین اصفهانی، ج۱، ص۵۷.
جمال‌الدین نخست تحت تربیت پدرش قرار گرفت و با حمایت عزیزالدین ابونصر احمدبن‌حامد، از امرای سلجوقی، به دربار سلجوقیان راه یافت. او در دوره حکومت سلطان محمود سلجوقی (۵۱۱ ـ ۵۲۵) مسئول دیوان عرض (دیوان لشکر و سپاه) شد. [۳]
فتح‌بن‌علی بنداری، تاریخ دوله آل سلجوق، ج۱، ص۱۹۳.
[۵]
د. اسلام، چاپ دوم، ذیل‌مادّه.
جمال‌الدین در دربار سلجوقیان به اَبلج (مرد گشاده ابرو) شهرت داشت. [۶]
فتح‌بن‌علی بنداری، تاریخ دوله آل سلجوق، ج۱، ص۱۹۳.
۲ - دربار اتابکان زنگیدر ۵۲۲ که عمادالدینِ زنگی حکومت اتابکان زنگی را بنیان گذارد، جمال‌الدین به وی پیوست و رئیس دیوان‌اِشراف و حاکم نصیبین و رَحْبه شد. [۷]
فتح‌بن‌علی بنداری، تاریخ دوله آل سلجوق، ج۱، ص۱۹۳.
درستکاری او سبب گردید تا در این منصب باقی بماند. [۹]
فتح‌بن‌علی بنداری، تاریخ دوله آل سلجوق، ج۱، ص۱۹۳.
۳ - وزارت زنگیانبا مرگ عمادالدین زنگی در ۵۴۱، بین فرزندان و امرایش بر سر جانشینی او کشمکش در گرفت. سیف‌الدین غازی اول که از حمایت جمال‌الدین و صلاح‌الدین‌محمد باغیسیانی، یکی از امرای زنگیان، برخوردار بود، به امارت رسید و جمال‌الدین وزیر او شد [۱۱]
فتح‌بن‌علی بنداری، تاریخ دوله آل سلجوق، ج۱، ص۱۹۴.
جمال‌الدین در دوره سیف‌الدین قدرت و ثروت بسیار به دست‌آورد. او از بذل مال دریغ نمی‌کرد، به همین سبب به جواد مشهور شد. [۱۳]
فتح‌بن‌علی بنداری، تاریخ دوله آل سلجوق، ج۱، ص۱۹۴ـ ۱۹۵.
پس از سیف‌الدین‌غازی، برادرش قطب‌الدین مودود (حک: ۵۴۴ ـ ۵۶۴)، با یاری جمال‌الدین و زین‌الدین‌علی کوچک سپهسالار، از امیران زنگی، به امارت رسید. [۱۵]
ابن قلانسی، تاریخ أبی‌یعلی حمزه‌ابن القلانسی، ج۱، ص۳۰۶ـ۳۰۷.
[۱۷]
فتح‌بن‌علی بنداری، تاریخ دوله آل سلجوق، ج۱، ص۲۰۷.
جمال‌الدین همچنان بر مسند وزارت باقی ماند و اقدامات مفیدی برای آبادی مکه و مدینه کرد [۱۹]
ابن‌اثیر، التاریخ الباهر فی الدوله الاتابکیه، ج۱، ص۱۲۸ـ۱۲۹.
۴ - زندان و وفاتدر ۵۵۸ قطب‌الدین مودود بر جواد اصفهانی خشم گرفت و او را به زندان افکند. ظاهراً محبوبیت و نفوذ وی، موجب هراس قطب‌الدین مودود شده بوده است. وی در ۵۵۹ در زندان درگذشت و گویا مرگ خویش را پیش‌بینی کرده بود. پیکر او را در موصل به امانت به خاک سپردند و شش‌سال بعد به وصیت خود وی و با حمایت اسدالدین شیرکوه ، عموی صلاح‌الدین ایوبی که از دوستان جواد اصفهانی بود، جسدش را به مدینه منتقل کردند و در سرایی نزدیک مسجدالنبی به خاک سپردند. ۵ - ممدوح شاعران عرباو ممدوح برخی از شاعران عرب چون ابو الفوارس سعدبن محمدبن سعدبن صیفی تمیمی مشهور به حَیص بَیص ، و محمدبن‌نصر قَیسَرانی بود. [۲۶]
فتح‌بن‌علی بنداری، تاریخ دوله آل سلجوق، ج۱، ص۱۹۴.
خاقانی مثنوی تحفه العراقین را به وی تقدیم کرده و در اشعار بسیاری او را ستوده است. [۲۸]
بدیل‌بن علی‌خاقانی، مثنوی تحفه العراقین، ج۱، ص۱۰ـ۱۱.
[۲۹]
بدیل‌بن علی‌خاقانی، مثنوی تحفه العراقین، ج۱، ص۱۸۶ـ۱۹۵.
۶ - پسر جواد اصفهانیپسر جواد اصفهانی، جلال‌الدین ابوالحسن علی، در دوره امارت سیف‌الدین غازی‌بن قطب الدین مودود وزیر شد. او نیز مورد غضب اتابک زنگی قرار گرفت و چندی در زندان به سر برد. ۷ - فهرست منابع(۱) ابن‌اثیر، التاریخ الباهر فی الدوله الاتابكیه، چاپ عبدالقادر احمد طلیمات، قاهره ۱۳۸۲/۱۹۶۳. (۲) همو، الكامل فی التاریخ، بیروت ۱۳۸۵ـ ۱۳۸۶/ ۱۹۶۵ـ۱۹۶۶، چاپ افست ۱۳۹۹ـ۱۴۰۲/ ۱۹۷۹ـ۱۹۸۲. (۳) ابن‌جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوك و الامم، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادرعطا، بیروت۱۴۱۲ /۱۹۹۲. (۴) ابن‌خلدون. (۵) ابن‌خلّكان. (۶) ابن‌عماد. (۷) ابن قلانسی، تاریخ أبی‌یعلی حمزه‌ابن القلانسی، المعروف بذیل تاریخ دمشق، قاهره: مكتبه‌المتنبی، بی‌تا. (۸) فتح‌بن‌علی‌بنداری، تاریخ دوله آل سلجوق، زبده‌النصر و نخبه‌العصر، بیروت ۱۹۷۸. (۹) بدیل‌بن علی‌خاقانی، مثنوی تحفه العراقین،چاپ یحیی قریب، تهران۱۳۳۳ ش. (۱۰) نوراللّه كسائی، «جمال‌الدین اصفهانی: وزیر نیكوكار عصر سلجوقی»، وقف: میراث جاویدان، سال۵، ش۳ و ۴ (پاییز و زمستان۱۳۷۶). (۱۱) EI ۲ , s.v. " Al - Djawad Al - Isfahani". ۸ - پانویس
۹ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «محمد بن علی جواد اصفهانی»، شماره ۵۱۳۳. رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه جهان اسلام
|