زمان تقریبی مطالعه: 6 دقیقه
 

محمد بن علی‌جواد اصفهانی





ابوجعفر محمدبن ‌علی‌بن ‌ابی‌منصور ملقب‌ به ‌جمال‌الدین‌، وزیر ایرانی ‌تبار زنگیان در سده‌ ششم‌ می باشد.


۱ - ورود به دربار سلجوقیان‌



از تاریخ ‌تولد او اطلاعی‌ در دست‌ نیست‌. پدر بزرگش‌، ابو منصور، در دوره ‌سلطنت‌ ملکشاه ‌سلجوقی‌ (۴۶۵ـ ۴۸۵) نگهدارنده ‌سگهای‌ شکاری ‌بود. پدرش‌ اهل‌ اصفهان‌ و حاجب‌ شمس‌الملک‌بن ‌نظام‌الملک‌، وزیر سلطان‌محمد سلجوقی‌ (حک: ۴۹۸ـ۵۱۱)، بود.
[۱] فتح‌بن‌علی ‌بنداری‌، تاریخ ‌دوله ‌آل ‌سلجوق‌، ج۱، ص‌۱۹۳.
[۲] نوراللّه ‌کسائی‌، جمال‌الدین ‌اصفهانی‌، ج۱، ص‌۵۷.
جمال‌الدین ‌نخست‌ تحت ‌تربیت ‌پدرش‌ قرار گرفت‌ و با حمایت عزیزالدین ‌ابونصر احمدبن‌حامد، از امرای‌ سلجوقی‌، به ‌دربار سلجوقیان ‌راه ‌یافت‌. او در دوره‌ حکومت ‌سلطان ‌محمود سلجوقی‌ (۵۱۱ ـ ۵۲۵) مسئول‌ دیوان‌ عرض‌ (دیوان‌ لشکر و سپاه‌) شد.
[۳] فتح‌بن‌علی ‌بنداری‌، تاریخ ‌دوله ‌آل ‌سلجوق‌، ج۱، ص‌۱۹۳.
[۵] د. اسلام، چاپ دوم، ذیل‌مادّه‌.
جمال‌الدین ‌در دربار سلجوقیان‌ به‌ اَبلج‌ (مرد گشاده ‌ابرو) شهرت‌ داشت‌.
[۶] فتح‌بن‌علی ‌بنداری‌، تاریخ ‌دوله ‌آل ‌سلجوق‌، ج۱، ص‌۱۹۳.


۲ - دربار ‌اتابکان ‌زنگی‌



در ۵۲۲ که‌ عمادالدینِ زنگی‌ حکومت ‌اتابکان ‌زنگی‌ را بنیان ‌گذارد، جمال‌الدین ‌به ‌وی ‌پیوست ‌و رئیس‌ دیوان‌اِشراف‌ و حاکم‌ نصیبین ‌و رَحْبه ‌شد.
[۷] فتح‌بن‌علی ‌بنداری‌، تاریخ ‌دوله ‌آل ‌سلجوق‌، ج۱، ص‌۱۹۳.
درستکاری‌ او سبب ‌گردید تا در این‌ منصب ‌باقی ‌بماند.
[۹] فتح‌بن‌علی ‌بنداری‌، تاریخ ‌دوله ‌آل ‌سلجوق‌، ج۱، ص‌۱۹۳.


۳ - وزارت زنگیان



با مرگ ‌عمادالدین ‌زنگی‌ در ۵۴۱، بین ‌فرزندان ‌و امرایش‌ بر سر جانشینی‌ او کشمکش‌ در گرفت‌. سیف‌الدین‌ غازی ‌اول‌ که ‌از حمایت‌ جمال‌الدین ‌و صلاح‌الدین‌محمد باغیسیانی‌، یکی‌ از امرای ‌زنگیان‌، برخوردار بود، به ‌امارت ‌رسید و جمال‌الدین ‌وزیر او شد
[۱۱] فتح‌بن‌علی ‌بنداری‌، تاریخ ‌دوله ‌آل ‌سلجوق‌، ج۱، ص‌۱۹۴.
جمال‌الدین‌ در دوره ‌سیف‌الدین ‌قدرت‌ و ثروت‌ بسیار به‌ دست‌آورد. او از بذل ‌مال‌ دریغ ‌نمی‌کرد، به ‌همین ‌سبب ‌به ‌جواد مشهور شد.
[۱۳] فتح‌بن‌علی ‌بنداری‌، تاریخ ‌دوله ‌آل ‌سلجوق‌، ج۱، ص‌۱۹۴ـ ۱۹۵.

پس ‌از سیف‌الدین‌غازی‌، برادرش‌ قطب‌الدین‌ مودود (حک: ۵۴۴ ـ ۵۶۴)، با یاری‌ جمال‌الدین ‌و زین‌الدین‌علی ‌کوچک‌ سپهسالار، از امیران ‌زنگی‌، به‌ امارت ‌رسید.
[۱۵] ابن ‌قلانسی‌، تاریخ ‌أبی‌یعلی‌ حمزه‌ابن ‌القلانسی‌، ج۱، ص‌۳۰۶ـ۳۰۷.
[۱۷] فتح‌بن‌علی ‌بنداری‌، تاریخ ‌دوله ‌آل ‌سلجوق‌، ج۱، ص‌۲۰۷.
جمال‌الدین ‌همچنان ‌بر مسند وزارت ‌باقی ‌ماند و اقدامات ‌مفیدی‌ برای‌ آبادی ‌مکه ‌و مدینه‌ کرد
[۱۹] ابن‌اثیر، التاریخ‌ الباهر فی ‌الدوله ‌الاتابکیه، ج۱، ص‌۱۲۸ـ۱۲۹.


۴ - زندان و وفات



در ۵۵۸ قطب‌الدین ‌مودود بر جواد اصفهانی‌ خشم‌ گرفت‌ و او را به ‌زندان‌ افکند. ظاهراً محبوبیت ‌و نفوذ وی‌، موجب‌ هراس‌ قطب‌الدین‌ مودود شده ‌بوده ‌است‌. وی‌ در ۵۵۹ در زندان ‌درگذشت‌ و گویا مرگ‌ خویش‌ را پیش‌بینی ‌کرده ‌بود. پیکر او را در موصل‌ به ‌امانت ‌به ‌خاک ‌سپردند و شش‌سال‌ بعد به وصیت‌ خود وی ‌و با حمایت‌ اسدالدین ‌شیرکوه ‌، عموی‌ صلاح‌الدین ‌ایوبی‌ که ‌از دوستان ‌جواد اصفهانی ‌بود، جسدش‌ را به ‌مدینه ‌منتقل ‌کردند و در سرایی ‌نزدیک ‌مسجدالنبی ‌به ‌خاک ‌سپردند.

۵ - ممدوح شاعران‌ عرب‌



او ممدوح ‌برخی ‌از شاعران‌ عرب‌ چون ‌ابو الفوارس ‌سعدبن ‌محمدبن ‌سعدبن ‌صیفی‌ تمیمی ‌مشهور به ‌حَیص‌ بَیص‌ ، و محمدبن‌نصر قَیسَرانی‌ بود.
[۲۶] فتح‌بن‌علی ‌بنداری‌، تاریخ ‌دوله ‌آل ‌سلجوق‌، ج۱، ص‌۱۹۴.
خاقانی‌ مثنوی‌ تحفه ‌العراقین‌ را به ‌وی‌ تقدیم ‌کرده ‌و در اشعار بسیاری ‌او را ستوده ‌است‌.
[۲۸] بدیل‌بن ‌علی‌خاقانی‌، مثنوی‌ تحفه ‌العراقین‌، ج۱، ص‌۱۰ـ۱۱.
[۲۹] بدیل‌بن ‌علی‌خاقانی‌، مثنوی‌ تحفه ‌العراقین‌، ج۱، ص۱۸۶ـ۱۹۵.


۶ - پسر جواد اصفهانی‌



پسر جواد اصفهانی‌، جلال‌الدین ‌ابوالحسن‌ علی‌، در دوره ‌امارت ‌سیف‌الدین ‌غازی‌بن ‌قطب‌ الدین ‌مودود وزیر شد. او نیز مورد غضب‌ اتابک ‌زنگی‌ قرار گرفت‌ و چندی ‌در زندان ‌به ‌سر برد.

۷ - فهرست منابع



(۱) ابن‌اثیر، التاریخ‌ الباهر فی ‌الدوله ‌الاتابكیه‌، چاپ ‌عبدالقادر احمد طلیمات‌، قاهره‌ ۱۳۸۲/۱۹۶۳.
(۲) همو، الكامل فی ‌التاریخ‌، بیروت ۱۳۸۵ـ ۱۳۸۶/ ۱۹۶۵ـ۱۹۶۶، چاپ افست‌ ۱۳۹۹ـ۱۴۰۲/ ۱۹۷۹ـ۱۹۸۲.
(۳) ابن‌جوزی‌، المنتظم‌ فی ‌تاریخ ‌الملوك‌ و الامم‌، چاپ‌ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی‌ عبدالقادرعطا، بیروت۱۴۱۲ /۱۹۹۲.
(۴) ابن‌خلدون‌.
(۵) ابن‌خلّكان‌.
(۶) ابن‌عماد.
(۷) ابن ‌قلانسی‌، تاریخ ‌أبی‌یعلی‌ حمزه‌ابن ‌القلانسی‌، المعروف‌ بذیل ‌تاریخ‌ دمشق‌، قاهره‌: مكتبه‌المتنبی‌، بی‌تا.
(۸) فتح‌بن‌علی‌بنداری‌، تاریخ ‌دوله ‌آل ‌سلجوق‌، زبده‌النصر و نخبه‌العصر، بیروت ۱۹۷۸.
(۹) بدیل‌بن ‌علی‌خاقانی‌، مثنوی‌ تحفه ‌العراقین‌،چاپ ‌یحیی ‌قریب‌، تهران‌۱۳۳۳ ش‌.
(۱۰) نوراللّه ‌كسائی‌، «جمال‌الدین ‌اصفهانی‌: وزیر نیكوكار عصر سلجوقی‌»، وقف‌: میراث ‌جاویدان‌، سال‌۵، ش‌۳ و ۴ (پاییز و زمستان‌۱۳۷۶).
(۱۱) EI ۲ , s.v. " Al - Djawad Al - Isfahani".

۸ - پانویس


 
۱. فتح‌بن‌علی ‌بنداری‌، تاریخ ‌دوله ‌آل ‌سلجوق‌، ج۱، ص‌۱۹۳.
۲. نوراللّه ‌کسائی‌، جمال‌الدین ‌اصفهانی‌، ج۱، ص‌۵۷.
۳. فتح‌بن‌علی ‌بنداری‌، تاریخ ‌دوله ‌آل ‌سلجوق‌، ج۱، ص‌۱۹۳.
۴. ابن خلکان، ج‌۵، ص‌۱۴۳.    
۵. د. اسلام، چاپ دوم، ذیل‌مادّه‌.
۶. فتح‌بن‌علی ‌بنداری‌، تاریخ ‌دوله ‌آل ‌سلجوق‌، ج۱، ص‌۱۹۳.
۷. فتح‌بن‌علی ‌بنداری‌، تاریخ ‌دوله ‌آل ‌سلجوق‌، ج۱، ص‌۱۹۳.
۸. ابن خلکان، ج‌۵، ص‌۱۴۳.    
۹. فتح‌بن‌علی ‌بنداری‌، تاریخ ‌دوله ‌آل ‌سلجوق‌، ج۱، ص‌۱۹۳.
۱۰. ابن‌اثیر، الکامل فی ‌التاریخ‌، ج‌۱۱، ص۱۱۲- ۱۱۳.    
۱۱. فتح‌بن‌علی ‌بنداری‌، تاریخ ‌دوله ‌آل ‌سلجوق‌، ج۱، ص‌۱۹۴.
۱۲. ابن‌خلدون‌، ج‌۵، ص۲۷۹.    
۱۳. فتح‌بن‌علی ‌بنداری‌، تاریخ ‌دوله ‌آل ‌سلجوق‌، ج۱، ص‌۱۹۴ـ ۱۹۵.
۱۴. ابن خلکان، ج‌۵، ص‌۱۴۴.    
۱۵. ابن ‌قلانسی‌، تاریخ ‌أبی‌یعلی‌ حمزه‌ابن ‌القلانسی‌، ج۱، ص‌۳۰۶ـ۳۰۷.
۱۶. ابن‌اثیر، الکامل فی ‌التاریخ‌، ج‌۱۱، ص‌۱۳۹.    
۱۷. فتح‌بن‌علی ‌بنداری‌، تاریخ ‌دوله ‌آل ‌سلجوق‌، ج۱، ص‌۲۰۷.
۱۸. ابن‌اثیر، الکامل فی ‌التاریخ‌، ج‌۱۱، ص‌۳۰۶- ۳۰۹.    
۱۹. ابن‌اثیر، التاریخ‌ الباهر فی ‌الدوله ‌الاتابکیه، ج۱، ص‌۱۲۸ـ۱۲۹.
۲۰. ابن خلکان، ج‌۵، ص‌۱۴۴ ۱۴۵.    
۲۱. ابن‌اثیر، الکامل فی ‌التاریخ‌، ج‌۱۱، ص‌۳۰۶.    
۲۲. ابن‌اثیر، الکامل فی ‌التاریخ‌، ج‌۱۱، ص‌۳۰۶.    
۲۳. ابن‌جوزی‌، المنتظم‌ فی ‌تاریخ ‌الملوک‌ و الامم‌، ج‌۱۸، ص‌۱۶۱.    
۲۴. ابن‌اثیر، الکامل فی ‌التاریخ‌، ج‌۱۱، ص‌۳۰۷.    
۲۵. ابن‌عماد، ج‌۶، ص۳۰۸.    
۲۶. فتح‌بن‌علی ‌بنداری‌، تاریخ ‌دوله ‌آل ‌سلجوق‌، ج۱، ص‌۱۹۴.
۲۷. ابن خلکان، ج‌۵، ص۱۴۴.    
۲۸. بدیل‌بن ‌علی‌خاقانی‌، مثنوی‌ تحفه ‌العراقین‌، ج۱، ص‌۱۰ـ۱۱.
۲۹. بدیل‌بن ‌علی‌خاقانی‌، مثنوی‌ تحفه ‌العراقین‌، ج۱، ص۱۸۶ـ۱۹۵.
۳۰. ابن‌اثیر، الکامل فی ‌التاریخ‌، ج‌۱۱، ص‌۴۴۸.    
۳۱. ابن خلکان، ج‌۵، ص‌۱۴۶.    


۹ - منبع



دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «محمد بن علی جواد اصفهانی»، شماره ۵۱۳۳.    

رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه جهان اسلام




آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.